به بهانه ۲۱ مرداد؛ روز ملی دریای خزر/ چرا پیامدهای گرمایش جهانی بر دریای کاسپین بیشتر است؟

افزایش دما، تغییر در الگوی آب و هوا، بارش های سیل آسا، کاهش تنوع گونه‌های گیاهی و افزایش طوفان‌های گرد و غبار از جمله تبعات تغییرات اقلیم در خشکی است، اما وقتی پای دریاها به میان می‌آید، اوضاع کمی پیچیده‌تر است؛ آن هم برای دریای کاسپین که به عنوان بزرگترین دریاچه جهان، یکی از ارزشمندترین مواهب طبیعی و گنجینه‌ای در شمال کشور به شمار می‌رود.

محصور شدن دریای کاسپین در پهنه‌های آبی و کوه‌ها و قرار گرفتن در معرض آب و هوای خاص، این منطقه را مستعد پدیده‌های خطرناک کرده است.

کاهش ذخایر ماهیان، تخریب سواحل، خطر کاهش تنوع زیستی، کاهش کیفیت محیط زیست و گونه های بیگانه مهاجم مهمترین تهدیدات برای دریای کاسپین هستند.

همچنین تغییر تراز آب دریا، تغییر مسیر جریانات دریایی،‌ گسترش بیابان‌زایی به ویژه در سواحل شرقی دریا، افزایش فراوانی طوفان‌های دریایی، افزایش دمای سطح آب، کاهش تنوع گونه‌ای نیز از جمله اثرات تغییر اقلیم بر دریای کاسپین محسوب می شوند که خسارت زیادی برای بوم سازگان ساحلی، صیادی و دریایی به همراه دارد.

دکتر نیما فرید مجتهدی، دکترای آب و هواشناسی در گفت وگو با ایسنا، دریای کاسپین را یک پهنه آبی ۴۲۰ هزار کیلومترمربعی دانست که بزرگترین دریاچه جهان محسوب می شود و اظهار کرد: دریای کاسپین اثرات زیادی بر روی آب و هوای شمال کشور به ویژه گیلان و مازندران دارد.

وی تامین رطوبت موجود در منطقه شمال را به واسطه حضور دریای کاسپین دانست و افزود: شاکله محیط زیست منطقه شامل جنگل های هیرکانی، بارندگی فراوان، دمای معتدل و طبیعت سرسبز از دریای کاسپین نشات می گیرد، زیرا این پهنه آبی بزرگترین تامین کننده رطوبت برای بارش هاست، در حالی که بسیاری از استان های کشور جزو مناطق خشک و کم باران هستند.

این اقلیم شناس، بارش باران را عامل حیات گیاهی و جانوری در منطقه شمال دانست و تصریح کرد: وجود دریای کاسپین به عنوان منبع عظیم گرما و رطوبت یک اکوسیستم بی نظیر را ایجاد کرده و جنگل های هیرکانی در این اکوسیستم معنا پیدا می کنند.

مجتهدی، تعدیل آب و هوایی منطقه را از دیگر اثرات وجود دریای کاسپین دانست و عنوان کرد: آب و هوای معتدل موجب شده یخ بندان های شدید نداشته باشیم و هوای نه زیاد سرد و نه زیاد گرم، شرایط را برای ایجاد جنگل های معتدله فراهم کرده و امکان کشت محصولات مناطق حاره ای و گرم همچون چای و برنج و موز و مرکبات وجود دارد.

عقب نشینی کاسپین پدیده گرد و غبار را ایجاد کرده است

وی با بیان اینکه ذخیره گرمایی دریای کاسپین به تعدیل دما و بهبود آب و هوا کمک می کند، گفت: تامین رطوبت هوا برای بارش باران و برف و برقراری اعتدال دمایی دو کارکرد مهم دریای خزر در منطقه است که اثرات مثبت و منفی دارد، اما اثرات مثبت آن بسیار بیشتر از اثرات منفی آن بوده و موجب می شود که گیلان و مازندران و حتی گلستان را به عنوان منطقه معتدل بشناسیم.

این کارشناس جغرافیای طبیعی، در پاسخ به این سوال که «گرمایش جهانی چگونه دریای کاسپین را تهدید می کند؟» پهنه های آبی را یکی از اجزای مهم اقلیم دانست و خاطرنشان کرد: امروزه حوضه های دریایی در اثر پدیده گرمایش جهانی دستخوش تغییر شده اند و آب شدن یخ های قطبی سطح آب دریاها و اقیانوس ها را افزایش داده و شهرهای ساحلی را با مشکل پیش روی آب مواجه کرده است، اما دریای کاسپین یک حوضه دریایی آزاد نیست و لذا پیامد گرمایش جهانی در این پهنه آبی متفاوت از دریاهای آزاد است.

مجتهدی، اثرات تغییر اقلیم بر منطقه کاسپین را بیشتر از سایر مناطق دانست و یادآور شد: افزایش دما، افزایش شدید تبخیر و کاهش میزان آب ورودی را به دنبال دارد که در نتیجه شاهد عقب نشینی در حوضه دریای کاسپین هستیم. در واقع یکی از اثرات اولیه تغییر اقلیم بر دریای کاسپین همین عقب نشینی آب است که سطح وسیعی از رسوبات را در معرض وزش باد قرار می دهد؛ البته به واسطه عمق زیاد دریا در مناطق جنوبی آن، بیشتر شاهد این عقب نشینی در نواحی شمالی دریا از قسمت روسیه و آذربایجان هستیم.

وی جابجایی حجم عظیم رسوبات دریا توسط باد را موجب شکل گیری پدیده گرد و غبار و ریزگردها دانست و اظهار کرد: پدیده ریزگردها در مناطق جنوبی کشور به واسط خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها و در معرض وزش باد قرار گرفتن رسوبات که غالبا ریزدانه(شن و ماسه) و شور هستند، به وجود آمده است و همین پدیده استان های شمالی کشور را نیز تهدید می کند.

این دکترای آب و هواشناسی، افزایش طوفان های شن و شکل گیری گرد و غبار را یکی از پیامدهای تغییر اقلیم در دریای کاسپین دانست و گفت: اراضی پدید آمده از رسوبات دریا که در اثر عقب نشینی ایجاد شده، غیر قابل رویش بوده و لذا به راحتی با وزش باد جابجا می شود و طوفان گرد و خاک ایجاد می کند.

وی با بیان اینکه دریای کاسپین هم اکنون تحت تاثیر گرمایش جهانی قرار گرفته و طی سال های گذشته شاهد پدیده گرد و خاک در مناطق حاشیه دریا و گسیل آن به سمت گیلان و مازندران هستیم، تصریح کرد: آستاراخان و ماوراءالنهر جزو مناطق بحرانی حاشیه دریای کاسپین هستند.

درختکاری؛ راهکار مقابله با پیامدهای گرمایش جهانی

مجتهدی، یکی دیگر از پیامدهای گرمایش و افزایش تبخیر را وقوع بارندگی های سیل آسا در منطقه دانست و بیان کرد: هرچقدر آب دریا گرم تر شود، منبع عظیمی از انرژی در مواجهه با سامانه های جوی شکل می گیرد و در چند سال اخیر  شاهد شکستن رکوردهای بارش ایران هستیم. در واقع سامانه های بارش زایی که از دریای کاسپین عبور می کنند با حجم زیادی از رطوبت برخورد دارند و لذا بارش های ما به سمت حدی شدن پیش می رود که یکی از اثرات منفی تغییر اقلیم است.

این اقلیم شناس، با بیان اینکه طی دهه اخیر هفت برف سنگین در گیلان باریده، در حالی که دهه های گذشته هر ۱۰ سال با یک یا دو برف سنگین مواجه بودیم، تصریح کرد: این پدیده ها نشان می دهد که دریای کاسپین با وجود همه موهبت هایی که دارد، می تواند در شرایط زیستی اثرات منفی ایجاد کند.

وی مهمترین راهکار برای مقابله با پیامدهای گرمایش جهانی و تغییر اقلیم را توسعه جنگل و درختکاری دانست و متذکر شد: حفاظت از جنگل های هیرکانی در کنار توسعه فضای سبز در سطح شهرها باید در دستور کار قرار گیرد.

مجتهدی، با بیان اینکه تغییر دما بر مولفه های زیستی دریای کاسپین نیز اثرگذار است، یادآور شد: افزایش دما و گرم شدن آب دریا منجر به از بین رفتن برخی از اجزای اکوسیستم شده و لذا نابودی گونه های ریزتر چرخه زیستی دریا را دچار مشکل می کند.

وی با تاکید بر لزوم برنامه ریزی جهت تغییر روش های کشاورزی منطبق با شرایط تغییر اقلیم، اظهار کرد: یکی از بزرگترین آسیب های تغییر اقلیم ناهنجار شدن وضعیت آب و هواست؛ این در حالی است که در گذشته شالیکاران منطقه گیلان در فصل بهار با بارش باران مواجه بودند، اما طی سه سال اخیر شاهد ثبت ۶۰ روز بدون باران در بهار بودیم.

این دکترای آب و هواشناسی، سازگاری با تغییر اقلیم را موجب کاهش خسارات و دور کردن مردم از مخاطرات دانست و اضافه کرد: بسیاری از سرمایه گذاری ها با یک سیل و طوفان از بین می رود و لذا باید از هم اکنون برای مقابله با اثرات تغییر اقلیم برنامه داشته باشیم تا هزینه ها را کاهش دهیم.